Yusuf Turan Günaydın Haziran Ayı Kitaphane Söyleşileri Programında, Anadolu Matbaalarında Kullanılan “Tipo” Tekniğinden Bahsetti
Yusuf Turan Günaydın, 3 Haziran’da gerçekleşen Kitaphane Söyleşileri programında, Anadolu matbaalarında kullanılan “tipo” tekniğini ve bu teknikle basılmış kitapları ve özelliklerini, örnekleriyle anlattı.
Taşrada Basılan Kitaplar ve Tipo Tekniği
Yusuf Turan Günaydın, bilgisayarlı matbaacılığın 1990’ların sonlarına kadar taşrada çok yaygın olmadığını söyledi. “İstanbul, Ankara, İzmir, Erzurum, Adana gibi büyük şehirlerde ise bilgisayarlı matbaacılık yaygındı. Bunlar dışındaki yerlerde matbaacılık nasıl yapılıyordu? Taşrada basım nasıl yapılıyordu? Bu sorulara cevap vermek için Anadolu’da kullanılan basım tekniklerinin neler olduğunu araştırmak gerekiyor. Anadolu matbaalarında yaygın olarak kullanılan basım tekniği “tipo” idi. Tipo, matbaacılık dilinde kurşundan harfler ve bu harflerin konulduğu kasalardan bahsetmeyi gerektiriyor. İçinde kurşun harflerin yer aldığı kasalar, kavalet denilen bir mekanizmaya geçiriliyor. Kavalette hangi punto ile basım yapılacaksa o boyuttaki harflerin bulunduğu kasa çekiliyor. Yani harflerin büyüklüklerine göre kasadaki yerleri farklı oluyor. Dizgi yapmayı bilen bir dizgici, harfleri kumpas denilen alete diziyor. Kumpas genişliği ayarlanabilen bir alettir. Genişlik ayarınızı yapar ve ona göre harflerinizi dizersiniz. Kumpasa harfler dizilmeye başlandığında dikkat edilmesi gereken şey alt alta dizilecek bütün satırların aynı hizada olmasıdır. Dizgiler kali denilen tablanın üzerine diziliyor. Hazırlanan sistem harflerin basılacağı genişliğe göre ayarlanıyor ve o ebatta baskıya ulaşılıyor.”
Günaydın, tipo tekniğini kullanmanın getirdiği zorlukları zikretti. “Kurşun harfler ister istemez yıpranıyor. Harflerle bir sayfayı bastıktan sonra tekrar kasalardaki yerlerine dağıtmanız gerekiyor. Harfler doğru yerlerine dağıtılmalı ki bir sonraki sayfa basılabilsin. Harflerle oluşturulan kalıplar temizlendikten sonra kasalardaki yerlerine dağıtılır. Defalarca kullanılarak yıpranan harfler zaman zaman yenilenmelidir. Bu teknikle basılan kitapların kapakları tek renktir ve kartona baskı yapılır. Resim kullanma imkânı var fakat resmi de siyah ve beyaz olarak basabiliyorsunuz.”
Entertip Usulü Basım Tekniği
Günaydın, taşrada kullanılan tipo usulü yanında şehirlerde yaygın olarak kullanılan entertip tekniğinden de bahsetti. “Büyük şehirlerde dizgi kurşun harflerin tek tek dizilmesiyle yapılmıyordu. Tipo usulünün daha üst tekniği olan “entertip” denilen makine yaygındı. Devasa bir daktilo düşünün, bu daktilonun bir potası var. Bu potada kurşun harfleri oluşturan madenlerin karışımı sıvı olarak mevcut. Daktilonun tuşlarına basar gibi entertipin tuşlarına basılıyor. Sıvı haldeki kurşun, üzerine basılan harfe bürünüyor. Bir satır boyunca dizilmiş olan harfler, makinenin içinden çıkıyor. Buna “entertip” deniyor. Entertip kullanıldığı zaman elinize kurşun değmediği için büyük kolaylık çünkü eliniz yanmıyor. Pratik olmadığı için entertip taşrada kullanılmıyor. Taşrada az kitap basıldığı için buna uygun tekniğin kullanılması gerekiyor.”
