ZEYTİNBURNU KÜLTÜR SANAT’TA “İSLAM DÜNYASI” KONUŞULDU
Asım Öz’ün sunduğu “Kavramların İzinde” söyleşi serisinin 16 Kasım’daki konuğu Prof. Dr. Cemil Aydın’dı. İslam dünyası fikri ve bunun küresel tarih tartışmalarında anlamlandırılması üzerine konuşuldu.
Cemil Aydın, dünyanın her yerinde konuşulan Müslüman birliği tartışmasından bahsetti. “Müslümanlar nezdinde bu tartışma bir ihtiyaç olarak görülür. Müslümanlar arasında dünyadaki haksızlıklardan doğan hoşnutsuzluğa karşı şöyle bir fikir var: İslam âlemi birlik içinde olsaydı haksız ve eşitsiz bir durumla karşılamazdık. Birlik olmadığımız için Müslümanlar zalim sultası altında ezildiler, hakları ellerinden alındı. Hiçbir kavram ve fikir tarihten bağımsız düşünülmemeli, bir fikri tarihsizleştirirsek ona haksızlık etmiş oluruz. Fikirler tarihinin yorumu, siyasi kullanımları bugünkü çıkmazlar açısından çok ufuk açıcı bilgiler verebilir. 200 yıl öncesine gidersek, Atina’nın ortasında camiler olduğunu görürüz. Yunan Bağımsızlık Savaşı’ndan sonra Atina’yı, Hıristiyan Avrupa’ya bırakıp İslam âleminin dışına ittik. Burada bir dinle; ümmet, İslam âlemi ve imparatorluk fikri arasında toprak egemenliği ilişkisi var. 1810’a gelindiği zaman dünyaya baktığımızda imparatorluklar dünyası görürüz. 200 yıl öncesiyle şimdiki dünya çok farklı. Çünkü orası buharlı gemilerin, trenlerin olmadığı, bir yerden bir yere gitmenin aylarca sürdüğü bir dünya. Her fikrin tarihi önemli olduğu gibi İslam âlemi fikrinin de tarihine baktığımız zaman çok önemli dönüm noktaları ve yeni yorumlarla karşılaşırız. Bugün Müslümanların en çok olduğu yer Asya. İslam âleminin ümmeti Osmanlı değil önce bunu fark etmek lazım. Osmanlı önemlidir, Mekke, Medine, Kudüs hamisi ama kendisi daha çok imparatorluk vizyonuna sadık.”
Aydın, ümmet kavramıyla İslam dünyası kavramının farklı olduğunu, birbirleriyle örtüşmediğini söyledi. “Birisi daha modern, belki sömürgecilik ve emperyalizm çağına ait bir kullanım, diğeri ise İslam’ın temel kaynaklarında yer alan daha köklü bir kavram. Tarih boyunca Müslümanlar, kendi anladıkları İslam yorumlarına dayanarak iyi bir Müslüman olarak yaşamak istemişlerdir. Müslüman toplumların İslam hakkındaki yorumlarının nasıl olacağı ile siyasi düzen arasında doğrudan bir ilişki yok. Ankara Savaşı’nı dikkate alalım; iki tarafta Müslüman. Ama iki tarafın hükümdarının ümmet olma dışında hakan, şah, padişah olma gibi vizyonları var. Bugün de ulus-devletler mevcut, herkesin kendi kimlikleri var. Siyaset çok farklı bir alan. 19. yüzyılın sonlarında dünya düzeni içerisinde Avrupa imparatorluklarının, Müslümanları dinleri üzerinden ötekileştirmesiyle karşılaşırız. Dinin ötekileştirilmesini yani İslamofobi ile ötekileştirmeyi çok ciddiye almayız. Sömürge yönetimi altındaki Müslümanlar da dinleri üzerinden ötekileştirilmişlerdir. Avrupalılar, Müslümanlar tek millettir der. Bazen Müslümanlar tek millettir demeleri ve onları küçük düşürmeleri, Müslümanları kendi aralarında birlik fikri kurmalarından önce gastro-birlik fikrinin doğmasına sebep olurlar. Osmanlı’nın birlik ilişkisi çok daha komplike aslında. Avrupalılar Osmanlı’yı önce Türk sonra İslam âleminin lideri olarak görürler. Fakat Osmanlı’nın dünyadaki çoğu Müslümanlarla arasında bir ilişki yok. Müslümanların Osmanlı’ya liderlik atfetmesi başlangıçta anti-emperyalist bir kaygıyla ortaya çıkar ve bu da ötekileştirmeyle alakalı.”
Cemil Aydın, İslam dünyasıyla ilişkili olan hilafet kavramına değindi. “Hilafetle ilgili teorilerde rahatsız edici husus onun tarihsizleştirilmesi. Osmanlı hilafetinin güçlü olduğu zamanlar, pek çok yönden seküler kabul edildiği Tanzimat dönemidir. Hint Müslümanlarının halifeyle gurur duydukları nokta; Osmanlı halifesinin diğer imparatorluklardan farklı olarak hukuki eşitliğe önem vermesidir. Osmanlı’nın çok dinli toplumsal yapıya sahip olduğunu unutmamak lazım. Hilafet, normalde bir egemenlik unvanı değil. Hilafet kaldırıldıktan sonra 1960’lara gelene kadar güçlü bir hilafetçilik görülmez. İslam âlemi dayanışmasında ırkçılığa karşı mücadele var ve hilafet burada devreye girer. Müslümanların adil olmayan, eşitsiz dünyayı yeniden şekillendirme içerisinde proje ve talepleri söz konusu. Müslümanlara karşı gösterilen en büyük haksızlıklardan bir tanesi tepkisel oldukları yönündeki vurgudur.”
Aydın, hilafet gibi İslam dünyası ile ilişkili olan İslam medeniyeti fikrinden bahsetti. “İslam medeniyeti fikri ile İslam âlemi fikri arasında geçişkenlik vardır ve birbirlerini desteklerler. İslam medeniyeti fikrinin ilk kullanımları arasında Avrupa’daki sömürge ideolojisini mağlup etmek var. Sömürge ideolojisinin iddialarından bir tanesi Avrupa medeniyetinin üstün olduğu, İslam medeniyetinin geri kaldığı üzerinedir. Eşit hak arama ve İslam medeniyeti fikri arasında bağlantı vardır. Geriye dönüp baktığımızda tuzağa düştüğümüz nokta şu: İslam medeniyeti fikri denildiği zaman Hindistan Müslümanlarıyla Hinduları yavaş yavaş ayırıyoruz. Bu istenilen bir şey değil. İngiliz oryantalizmi bunun üzerine şöyle bir tez ortaya çıkarır: Hindistan aslında Hindu medeniyeti idi, Müslümanlar işgalci olarak geldiler. İngilizler Hinduları Müslüman işgalinden kurtardılar. Bu haksız tez ama siyasi olarak güçlü bir tez. Hindistan’daki Müslüman düşmanlığı buna dayanıyor; Hindular biz buralıyız ama Müslümanlar nereden geldi diye soruyorlar.”
